Ondervoeding | Oorzaken, gevolgen en behandeling

Carlijn Appel
06 juli 2023

Ondervoeding ontstaat wanneer je een tijdje onvoldoende energie of voedingsstoffen binnenkrijgt. Het gevolg is dat je onbedoeld veel gewicht en spiermassa verliest. Ondervoeding komt vooral veel bij zieken en ouderen voor. En kunnen allerlei oorzaken aan ten gronde liggen. Ondervoeding is een onderschat probleem dat de zorgkosten flink opdrijft in Nederland. 

1. Wanneer ben je ondervoed?

Gewicht is een belangrijke graadmeter om vast te stellen of je ondervoed bent. Wanneer je gewicht het afgelopen half jaar onbedoeld 5% (of meer) is afgenomen of meer dan 10% afgenomen over een langere periode (> 6 maanden) ben je ondervoed. Daarnaast zijn er nog aanvullende factoren die de oorzaken en ernst van de ondervoeding helpen vaststellen. Daarbij wordt o.a. gekeken naar verminderde voedselinname/-opname en ziektelast/inflammatie om de oorzaak te achterhalen. Om de ernst van de ondervoeding te bepalen kijken we naar de mate van gewichtsverlies, BMI en spiermassa (gemeten door een gevalideerd instrument).   

2. Oorzaken van ondervoeding

Je raakt ondervoed wanneer je onvoldoende energie en voedingsstoffen binnenkrijgt waardoor je gewicht en spiermassa (onbedoeld) afnemen. Je bent dus niet ondervoed wanneer je met een dieet bewust aan het afvallen bent. In de basis liggen een verminderde voedselinname,  verminderde voedselopname en/of een verhoogde behoefte ten grondslag aan ondervoeding. Deze drie oorzaken kunnen ook weer door allerlei factoren bepaald worden.

2.1 Oorzaken verminderde voedselinname:

  • Problemen met boodschappen doen, maaltijd bereiden, eten etc.
  • Slechte eetlust
  • Kauw- en/of slik problemen
  • Niet willen eten
  • Vergeten te eten
  • Restrictief dieet
  • Hevig beven en trillen (tremor)

2.2 Oorzaken verminderde voedselopname:

  • Misselijkheid en braken
  • Diarree
  • Malabsorptie (verstoorde opname van voedingsstoffen) 

2.3 Oorzaken verhoogde behoefte:

  • Verhoogd energieverbruik
  • Inflammatie (ontsteking)
  • Hyperactief

3. Gevolgen van ondervoeding

Ongewenst gewichtsverlies gaat vaak samen met verlies van spiermassa. Ondervoeding heeft hierdoor een grote invloed op de gezondheid. Een aantal gevolgen van ondervoeding zijn:

  • Verminderde spiermassa
  • Vertraagde wondgenezing
  • Meer kans op complicaties
  • Grotere kans op doorligwonden (decubitus)
  • Grotere kans op infecties
  • Meer risico op vallen door krachtverlies
  • Verminderde werking van het afweersysteem
  • Langere ziekenhuisopname
  • Lagere kwaliteit van leven
  • Verhoogde kans op overlijden

4. Behandeling van ondervoeding

Afhankelijk van de ernst van de ondervoeding en de wensen van de persoon in kwestie kunnen er verschillende behandelingen worden ingezet. Het doel van de behandeling is wel altijd hetzelfde, namelijk het verhogen van de energie- en eiwitinname. Dit kan gebeuren met normale voeding, medische drinkvoeding en sondevoeding.


4.1 Energie- en eiwitrijke voeding

Als het lukt om met normale voeding de energie- en eiwitinname te verhogen dan heeft dit altijd de voorkeur. Hoeveel calorieën en eiwitten iemand nodig heeft is van verschillende factoren afhankelijk, waaronder leeftijd, geslacht en of er sprake is van ziekte (en de soort ziekte kan ook nog veel verschil maken).  

Calorierijke voedingsmiddelen zijn vaak de wat vettere voedingsmiddelen, te denken aan volle zuivel, noten, pindakaas, avocado, vette vis etc. In deze blog deel ik een overzicht voedingsmiddelen die veel calorieën bevatten. 

Eiwitrijke voedingsmiddelen zijn o.a. vlees, vis, kip, ei, zuivel, noten/zaden en peulvruchten.

4.2 Medische drinkvoeding

Wanneer het niet lukt om met de normale voeding in de energie- en eiwitbehoefte te voorzien kan medische drinkvoeding hierbij helpen. Medische drinkvoeding is een speciaal samengestelde voeding die rijk aan energie, eiwit, koolhydraten, vet, vitamines en mineralen is. Deze voeding is zo gemaakt dat het alle voedingsstoffen bevat die we nodig hebben.  

Deze voeding kan als aanvulling op het normale eten maar ook als volledige vervanging genomen worden. Er zijn allerlei soorten drinkvoeding met zoete, hartige en neutrale smaken. Een diëtist kan een machtiging uitschrijven en hierin samen met jou een behandelplan opstellen. 

4.3 Sondevoeding

Dan is er ook nog de optie om over te gaan tot sondevoeding. Sondevoeding is vloeibare voeding die via een slangetje rechtstreeks in de maag of darm komt. Net als drinkvoeding bevat sondevoeding alle voedingsstoffen die we nodig hebben en kan het ter aanvulling of als volledige vervanging van normaal eten worden ingezet. Er zijn een hoop verschillende soorten sondevoeding in te zetten, afhankelijk van de benodigde voedingsstoffen. Omdat de voeding niet in de mond terechtkomt zijn er geen verschillende smaken. 

5. Tot slot een aantal feiten

- Gemiddeld is één op de vier tot vijf mensen in ziekenhuizen, zorginstellingen en in de thuiszorg ondervoed.

- De totale kosten van ondervoeding door ziekte werd in het SEO-rapport 'Ondervoeding onderschat' uit 2014 geschat op bijna €2 miljard in 2011.

- Onderzoek door het Kenniscentrum Ondervoeding onder een half miljoen Nederlandse ziekenhuispatiënten toonde aan dat de opnameduur in het ziekenhuis bij mensen die bij opname als ondervoed geclassificeerd waren 1,4 dag langer was.

- Zowel dikke als dunne mensen kunnen ondervoed raken. Ondervoeding is namelijk een gevolg van onbedoeld gewichtsverlies (meestal) in combinatie met een acute of chronische ziekte. Door ziekte kan het lichaam meer energie en voedingsstoffen vragen dan anders.

- Er zijn verschillende methoden om ondervoeding vast te stellen, onbedoeld gewichtsverlies is een van de belangrijkste voorspellers. Er is sprake van ondervoeding wanneer iemand onbedoeld >5% gewicht verliest in 6 maanden of >10% over een periode langer dan 6 maanden.   

- Onvoldoende voedselinname in combinatie met ziekte en/of inactiviteit (bedlegerigheid) leidt tot een verminderde spiermassa. Dit is een belangrijk kenmerk van ondervoeding.